Fesleğen ve Nane Yetiştirme Yöntemleri ve İpuçları
Last updated
Was this helpful?
Last updated
Was this helpful?
Uygun mu? Fesleğen ve nane, suyu seven otlardır ve toprağın sürekli nemli kalmasından genelde hoşlanırlar. Bu nedenle kendinden sulamalı (fitilli) sistemler bu bitkiler için oldukça uygundur. Nitekim birçok sebze ve baharat otu (herb) kendinden sulama sistemlerinde gayet iyi büyür; fesleğen ve nane de bu sisteme uyum sağlayabilir ve hatta gelişebilir (). Yeter ki sistem doğru kurulmuş olsun ve kökler ihtiyaç duydukça suya ulaşabilsin.
Avantajları:
Düzenli ve Dengeli Nem: Fitilli sistem, suyu alttan kılcal hareketle çekerek toprağı sürekli nemli tutar. Bitki, gerektikçe suyu kendisi alır. Bu sayede elle üstten sulamada olabilecek eksik veya fazla su verme riskleri azalır. Özellikle derin köklerin de suya erişimi sağlandığından, yüzeyden az sulamada oluşabilecek kuru köşe kalma sorunu ortadan kalkar (). Sonuç olarak kök bölgesi genelinde tutarlı bir nem düzeyi korunur.
Kolaylık ve Süreklilik: Kendinden sulamalı saksılar, sık sulama yapmayı unutan ya da vakti olmayan kişiler için büyük kolaylıktır. Sık sık kontrol etmek yerine, belirli aralıklarla su haznesini doldurmak yeterli olur (). Özellikle yazın sıcak günlerde fesleğen ve nanenin susuz kalmasını önlemede etkilidir. Ayrıca tatile gittiğinizde birkaç gün idare edebilir, böylece bitkileriniz susuz kalmaz.
Su Tasarrufu: Bu sistemlerde su alttaki haznede depolanır ve yavaş yavaş tüketilir. Toprak üstü açıkta kalmadığı ve doğrudan sulama yapılmadığı için buharlaşma ve akıp giden su miktarı azalır (). Böylece daha az suyla bitkiyi daha uzun süre nemli tutabilirsiniz.
Sağlıklı Kök Gelişimi: Bitki ihtiyacı kadar suyu aşağıdan çektiği için kökler suya ulaşmak üzere aşağı doğru gelişir ve güçlü bir kök sistemi oluşur. Üstten hafif sulamalarda görülen yüzeyde köklenme veya derindeki köklerin kuru kalması sorunları engellenir (). Bu da bitkinin genel sağlığını destekler.
Yaprakların Kuru Kalması: Su alttan verildiği için yapraklar ıslanmaz. Bu, mantar hastalıklarını azaltır ve yaprak lekeleri oluşmasını engeller. Ayrıca yaprakların kuru kalması, güneş altında yanma riskini de azaltabilir.
Haşere ve Yabani Ot Azalması: Toprak yüzeyi sık sık ıslatılmadığı için sivrisinek larvaları veya mantar sineği (fungus gnat) gibi nemli toprak çeken haşereler daha az görülür (). Aynı şekilde, toprak yüzeyi çok ıslak olmadığından istenmeyen yabani ot tohumları filizlenmek için yeterli fırsat bulamayabilir () (her ne kadar tamamen engellemese de, bu yöntem yabani ot oluşumunu azaltıcı bir etki gösterebilir).
Dezavantajları:
Aşırı Sulanma ve Kök Çürümesi Riski: Kendinden sulama sistemi, doğru kullanılmazsa toprağı sürekli çok ıslak tutabilir. Fesleğen ve nane nemi sevse de bataklık gibi su içinde kalmayı sevmez. Özellikle çok yağış alan veya aşırı nemli ortamlarda, bu sistem fazla su birikmesine yol açabilir (). Eğer haznede su seviyesi kontrolsüz artar veya drenaj yoksa, kökler hava alamayıp çürüyebilir. Bu nedenle, haznede su seviyesini bitkinin ihtiyacına göre ayarlamak ve gerekirse fazla suyu boşaltmak önemlidir.
Yosun ve Koku Problemi: Su haznesi uzun süre bekleyen durgun su içerdiğinden yosunlaşma yapabilir. Zamanla haznedeki su yeşillenip kötü kokmaya başlayabilir (). Bu, bitkiye doğrudan büyük zarar vermese de estetik olmayan bir görüntü ve koku oluşturur (aşağıda yosunlaşmayı önleme yöntemlerine değinilmiştir).
Sivrisinek ve Böcek Üremesi: Açık bir su haznesi, sivrisineklerin üremesi için uygun bir ortam olabilir. Durgun suya erişebilen sivrisinekler hazneye yumurta bırakabilir ve larvalar gelişebilir (). Benzer şekilde, diğer böcekler de suya çekilebilir. Bunu önlemek için hazneyi kapalı tutmak veya suyu sık yenilemek gerekir (aşağıda detaylı ele alındı).
Kurulum ve Maliyet: Eğer hazır kendinden sulamalı saksılar kullanıyorsanız, bunlar normal saksılardan daha pahalı olabilir. Kendi sisteminizi yapıyorsanız, doğru fitil malzemesini bulmak, sızdırmaz bir hazne ayarlamak biraz emek isteyebilir. Ayrıca sistemi ilk kurarken toprağın fitille su çekebilmesi için bir defaya mahsus üstten iyice sulamak gerekir (çoğu kendinden sulama saksısı ilk dikimde üstten sulama yapılmasını, sonra sadece alt hazneyi doldurmayı önerir) ().
Her Bitkiye Uygun Olmama: Fesleğen ve nane için uygun olsa da, her tür bitki kendinden sulamaya uygun değildir. Örneğin sukulentler, kaktüsler, biberiye gibi kuru toprak seven bitkiler sürekli nemli toprakta iyi gelişmezler (). Bu tür bitkiler aynı sistemde yetiştirilmemeli veya su haznesi çok daha seyrek doldurulmalıdır.
Takip İhtiyacı: Su haznesi suyu bitirdiğinde, toprak bir süre nemli kalır ama hazneyi tekrar doldurmayı unutursanız bitki fark etmeden susuz kalabilir. Bazı kendinden sulama saksılarının su seviyesini gösteren göstergeleri vardır; yoksa, suyun bittiğini anlamak zor olabilir (). Görsel bir kontrol olmadığında, bitki hafif sarkana dek suyun tükendiğini fark etmeyebilirsiniz. Bu nedenle özellikle sıcak yaz günlerinde hazne sık sık kontrol edilmelidir.
Özetle: Su fitil yöntemi fesleğen ve nane yetiştirmek için genel olarak uygun ve faydalı bir yöntemdir. Bitkileriniz bu sayede sürekli nemli kalarak daha sağlıklı büyüyebilir ve sizi her gün sulama zahmetinden kurtarır. Ancak, sistemi düzenli takip etmek, temiz tutmak ve bitkinizin tepkilerini gözlemlemek önemlidir. Doğru uygulandığında, geleneksel üstten sulamaya kıyasla daha istikrarlı büyüme ve daha az bakım gereksinimi sağlayabilir. Geleneksel yöntemdeki gibi sulama miktarını ayarlama endişesi olmaz; bitki ihtiyacı kadarını alır (). Öte yandan, klasik sulamada her seferinde taze su verip toprağı biraz yıkayabildiğiniz için tuz birikimi veya yosun gibi problemler daha az görülür – kendinden sulamada ise bu konulara dikkat etmek gerekir.
Kendinden sulama sistemlerinde sık karşılaşılan durum, toprak yüzeyinin kuruması fakat alt katmanların ve kök bölgesinin nemli kalmaya devam etmesidir. Bu durumda, eğer bitkinin kökleri alttaki nemli bölgeye erişebiliyorsa, her seferinde üstten sulama yapmanıza gerek yoktur. Zira bitki su ihtiyacını alttan karşılıyor demektir.
Yine de emin olmak için, parmağınızı toprağa birkaç santim daldırarak veya bir nem ölçer kullanarak yüzeyin altındaki nem durumunu kontrol edebilirsiniz. Üst taraf kuru ama 2-3 cm aşağısı hala nemliyse, bitkiniz muhtemelen mutlu bir şekilde suyunu alıyor demektir. Böyle bir durumda ekstra üstten sulama yapmanıza gerek yoktur. Bitki yaprakları sağlıklı görünüyorsa, dik duruyor ve yeni sürgünler çıkarıyorsa, sistem düzgün çalışıyor demektir.
Ne zaman üstten sulanmalı? Bazı özel durumlarda üstten sulama gerekebilir veya faydalı olabilir:
Yüzey Kökleri ve Fide Dönemi: Küçük fideleriniz varsa ve kökleri henüz derine inmemişse, yüzeyin kuruması onları strese sokabilir. Bu durumda, kökler alt nemden faydalanana kadar üstten sulama ile yüzeyi nemli tutmak genç bitkinin gelişimi için iyi olur. Fesleğen fideleri ilk dikimde sık sık sulanmayı sever; kökleri yayıldıkça alt sulamaya geçilebilir.
Fitilin Yetersiz Kaldığı Durumlar: Çok büyük veya susuzluğa hassas bir bitkiniz varsa, aşırı sıcak günlerde tek fitil su yetiştiremeyebilir. Diyelim ki haznede su var ama bitki yine de yapraklarını bırakmaya başladı; bu durumda fitil veya sistem yeterince hızlı su iletemiyor olabilir. Böyle zamanlarda üstten destekleyici sulama yaparak toprağın her tarafının iyice ıslanmasını sağlamak faydalıdır. Ardından sistem normale döndüğünde yine alt sulamaya devam edersiniz.
Özetle, normal şartlarda üstten sulama gerekli değildir; bitkiniz fitil aracılığıyla suyunu alır ve toprak yüzeyinin kuru olması endişe yaratmamalıdır. Hatta bu, sulamanın doğru miktarda olduğunu gösterebilir. Ancak yukarıdaki özel durumlarda veya bitkinizin susuzluk belirtisi gösterdiğini fark ederseniz, üstten sulama ile müdahale edebilirsiniz. Her zaman bitkinizin sinyallerini (yaprakların pörsümesi, renk değişimi vs.) izlemek en doğrusudur. Eğer bitkiniz sağlıklı görünüyorsa, sırf toprak yüzeyi kuru diye su eklemeniz gerekmez. Aşırı sulamaktan kaçınmak, fesleğen ve nane için sağlıklı bir büyümenin anahtarıdır.
Kendinden sulamalı saksılarda su haznesinin içinde yosun (alg) oluşması yaygın bir durumdur. Genellikle haznenin kenarları veya fitilin etrafındaki suda yeşil bir tabaka fark edebilirsiniz. Bu yosunlaşma, suyun durgun durması ve güneş ışığı almasıyla ortaya çıkar. Peki bu bitkilerinize zarar verir mi?
Ancak yosunlaşmanın dolaylı bazı olumsuz etkileri olabilir:
Oksijen Azalması: Su haznesinde aşırı yosun varsa, geceleyin solunum yaparak sudaki oksijeni tüketebilir. Kökler için gerekli olan oksijen miktarı azalabilir. Kısa vadede büyük sorun olmasa da, durağan ve yoğun yosunlu bir suda kökler yeterince havalanamazsa sağlıksız hale gelebilir.
Koku ve Böcekler: Yosunlu su genellikle bir süre sonra kötü kokar. Bu da balkonda istenmeyen bir durum yaratır. Ayrıca yosun varlığı, suyun biyolojik olarak aktif olduğunu gösterdiğinden, bazı küçük böcekleri çekebilir (örneğin sivrisinekler bu ortama yumurta bırakmayı sever). Yosun kaplı su yüzeyi sivrisinek larvalarını da gizleyebilir.
Zararı en aza indirmek ve yosunu önlemek için neler yapılabilir?
Doğal Önleyiciler: Bazı hobici yetiştiriciler, su haznesine bir parça kömür (aktif karbon) atmanın suyu daha uzun süre temiz tuttuğunu söyler. Aktif karbon, suda bakteriyel üremeyi ve kokuyu azaltır, yosun üzerinde de bir miktar etkili olabilir. Bu yöntem akvaryum filtresi mantığıyla çalışır ve zararsızdır. Yine küçük bir parça bakır tel atmanın da alg büyümesini yavaşlattığına dair anektodlar vardır (bakır, alg gelişimini hafifçe toksik ortam yaratarak engeller), ancak yenilebilir bitkilerde dikkatli olmak gerekir.
Sonuç: Haznedeki yosun, uygun adımlar atıldığında kontrol altında tutulabilir. Genellikle bitkinize ciddi bir zarar vermez; daha çok bakım ve temizlik meselesidir. En basit ve etkili önlem, hazneyi karanlıkta tutmak ve düzenli temizlemektir. Bu sayede fesleğen ve naneniz, su haznesindeki istenmeyen yeşil tabakadan etkilenmeden sağlıklı bir şekilde büyümeye devam edecektir.
Fesleğen yapraklarında kahverengi lekeler veya kahverengileşme birden fazla nedenle ortaya çıkabilir. Bu durum tek bir soruna işaret etmez; bitkinin bakım koşullarından çevresel etkenlere kadar çeşitli faktörler rol oynayabilir. İşte olası sebepler ve çözüm önerileri:
Hastalıklar (Mantar/Bakteriyel Enfeksiyonlar): Fesleğende sık görülen hastalıklardan biri yapraklarda benekli kahverengi lekeler yapan mantarlardır. Örneğin yaprak lekesi hastalığı veya mildiyö (downy mildew), yaprakların üzerinde sarıdan kahverengiye dönen lekeler ve altlarında gri/kahverengi küf tabakası oluşturabilir. Enfeksiyon ilerlerse yaprak tamamen kahverengi olup ölür. Bu tip hastalıklar genelde aşırı nemli, hava sirkülasyonu zayıf ortamlarda ve yapraklar sık sık ıslak kaldığında ortaya çıkar. Çözüm: Hastalıklı yaprakları hemen temizleyin. Dalında kahverengi, lekeli yapraklar görürseniz koparıp atın ki hastalık yayılmasın. Fesleğeninizi hava alan bir yere koyun, yaprakları mümkün olduğunca kuru tutun (sularken yapraklara su sıçratmamaya çalışın). Gerekirse organik bir mantar ilacı kullanabilirsiniz (örneğin bakır bazlı bir sprey veya ev yapımı sodyum bikarbonat çözeltisi hafif vakalarda işe yarayabilir). Ayrıca bitkiler arasında mesafe bırakarak, fesleğenin etrafındaki yabani otları temizleyerek mantar sporlarının barınma olasılığını azaltın. Unutmayın, birçok yaprak hastalığı erken fark edilip hasta kısımlar uzaklaştırıldığında durdurulabilir. Fesleğenin yeni yaprakları sağlıklı çıkıyorsa, sorun çözülüyor demektir.
Zararlı Böcekler: Küçük böcekler de yapraklarda kahverengileşmeye yol açabilir. Örneğin yaprak bitleri fesleğenin özsuyunu emer; genellikle yapraklarda önce sararma, sonra kahverengimsi lekeler ve yapışkan bir tabaka (arılar oluşan balımsı madde) bırakırlar. Örümcek akarları (kırmızı örümcek) yaprak altlarına yerleşip hücreleri emerek minik sarı/kahverengi noktalar oluşturur; yapraklar benekli, soluk görünür ve sonunda kuruyup kahverengileşir. Trips denen haşereler de yaprak yüzeyinde gümüşi çizgiler ve kahverengi lekeler bırakabilir. Çözüm: Bitkinizi yakından inceleyin. Yaprakların altına, saplara bakın; hareketli minik böcekler, örümcek ağına benzer iplikçikler veya yapışkan kalıntılar görürseniz zararlı belirtisidir. Yaprak bitleri için bitkiyi bahçede yetiştiriyorsanız güçlü su püskürtmesiyle yıkamak işe yarar. Kapalı balkondaysanız veya yoğun istila varsa, böceklere karşı sıvı sabunlu su (1 litre suya birkaç damla arap sabunu) yaprakların altına üstüne püskürtün, birkaç saat sonra durulayın. Örümcek akarı için nem oranını artırmak (onlar kuru ve sıcak havayı sever), yaprakları düzenli suyla silmek faydalıdır. Gerekirse neem yağı gibi doğal bir pestisit kullanın. Böcekleri yok ettiğinizde, yeni çıkan yapraklar tekrar normal yeşil renginde olacaktır.
Besin Eksikliği: Zamanla saksı toprağındaki besinler azalır ve fesleğen aç kalabilir. Özellikle azot, fosfor, potasyum eksiklikleri yapraklarda renk bozulmalarına yol açar. Azot eksikliğinde alt yapraklar sararır ve kuruyabilir. Potasyum eksikliğinde yaprak kenarlarında kahverengi-bronz yanıklar görülebilir (uçtan başlayarak kenarlara doğru kuruma). Fosfor eksikliğinde yapraklar matlaşır, donuk kahverengimsi-morumsu lekeler olabilir. Çözüm: Gübre takviyesi yapın. Eğer uzun süredir bitkinize besin vermediyseniz, iyi bir organik sıvı gübre veya dengeli bir besin solüsyonu verin. Özellikle fesleğen hızla büyüyen bir ottur, topraktan besin çeker; mevsim ortasında takviye ister. Aşırıya kaçmadan, önerilen dozajda besin vermek yaprakların tekrar canlı yeşil olmasını sağlar. Yeni yapraklar küçük ve soluksa, bitkiniz aç kalmış olabilir. Gübre verdikten 1-2 hafta sonra renklerde düzelme görürsünüz. Not: Fazla gübre de yaprak uçlarını yakıp kahverengileştirebilir, o yüzden kararında vermek önemli.
Soğuk veya Rüzgar Hasarı: Fesleğen sıcağı sever ama soğuğa dayanamaz. Gece sıcaklıkları 10°C altına düşerse yapraklar kararmaya-kahverengiye dönmeye başlayabilir. Hatta hafif bir don bile yaprakları siyaha yakın kahverengi yapıp öldürebilir. Eğer bahar başında fesleğeni erken dışarı koyduysanız veya geceleri serin olan bir bölgede yaşıyorsanız, yapraklardaki kahverengi buruşuk görünüm üşümeden kaynaklanabilir. Benzer şekilde çok şiddetli kuru rüzgarlar yaprak kenarlarını hırpalayıp kurutabilir (rüzgar adeta yaprakları kavurur). Çözüm: Isı ve rüzgar koruması sağlayın. Fesleğeni ılık havalarda dışarıda tutun, gece serinliyorsa içeri alın veya bir örtüyle koruyun. Kuvvetli rüzgar alan bir balkonda yetiştiriyorsanız, bitkiyi rüzgar kıran bir yere yerleştirin (cam kenarı, paravan arkası gibi). Soğuk ve rüzgar kaynaklı hasar genelde üst yapraklardan başlar; etkilenen yaprakları budayın, bitkiyi koruma altına alın. Hava şartları düzeldiğinde yeni çıkan yapraklar sağlıklı olacaktır.
Doğal Yaşlanma: Bazen sorun ciddi bir bakım hatası değil, bitkinin doğal döngüsüdür. Fesleğen bir mevsillik (annual) bir bitkidir; ömrünün sonuna yaklaşırken (sonbahara doğru) veya çok dallanmış yaşlı bir bitki olduğunda alt yapraklar yaşlanır, sararır ve kahverengileşip dökülür. Bu normaldir. Bitki enerjisini üstteki yeni yapraklara yönlendirir. Çözüm: Bu durumda panik yapmaya gerek yoktur. Kahverengi yaşlı yaprakları temizleyin, bitkinin alt kısmını budayarak gençleştirin. Fesleğeninizi çiçek açmaya bırakmayın, çiçek tomurcuklarını görünce koparın ki bitki tohuma değil yaprağa enerji harcasın. Düzenli budama, genç yaprak üretimini teşvik ederek bitkinin ömrünü uzatır.
Saksı içinde, fesleğen veya nanenizin toprağında başka minik bitkiler filizlenmeye başladıysa, bunlar yabancı ot (yabani ot) tohumlarından çıkmıştır. Genelde rüzgarla uçuşan tohumlar saksı yüzeyine düşer ve nemli ortam bulunca çimlenirler. Peki bu davetsiz misafirleri ne yapmalısınız?
Etkileri:
Besin ve Su Rekabeti: Yabani otlar kökleriyle toprağın besin elementlerini emer. Özellikle hızlı büyüyen yabani otlar (örneğin semizotu, cibes otu vs. olabiliyor bazen) toprağı adeta sömürür. Bu durumda fesleğen/naneniz ihtiyaç duyduğu azotu, fosforu, potasyumu yeterince bulamaz ve gelişimi yavaşlar. Aynı şekilde su için de rekabet ederler. Küçük saksıda birkaç ot bile, topraktaki nemi hızla tüketebilir, esas bitkinizin susuz kalmasına neden olabilir.
Yer Kaplama ve Gölgeleme: Eğer yabani otlar biraz boylanırsa, fesleğen veya nanenizin dibinde sık bir bitki örtüsü oluşturabilir. Bu da hem köklere hava gitmesini engeller, hem de bazen toprak yüzeyini kaplayarak ana bitkiye ulaşan suyu azaltır. Ayrıca fesleğen fideleri çok gençken çıkan otlar onların ışığını bile engelleyebilir.
Hastalık ve Zararlı Barınağı: Bazı yabani otlar, zararlı böcekleri çeker veya mantar hastalıklarına ev sahipliği yapar. Bu patojenler sonra sizin bitkinize sıçrayabilir. Örneğin yabani ot yapraklarında oluşan mantarlar spor üreterek fesleğene geçebilir. Ya da otlar yaprak biti, beyaz sinek gibi zararlıları çekip popülasyonun artmasına neden olabilir. Bu da istenmeyen bir durumdur.
Temizleme: Toprağınızda çıkan yabancı otları gördükçe elle çekip çıkarın. Genelde kökleriyle birlikte kolayca çıkartabilirsiniz çünkü saksı toprağı yumuşaktır. Bunu yaparken mümkün olduğunca erken yapmak iyi olur – yabani otlar çok büyümeden ufak filiz halindeyken alın ki kök salıp yayılmasınlar. Küçükken çekilen otlar, ana bitkinin köklerine de zarar vermez. Eğer otlar büyümüş ve kökleri her yere gitmişse, çekerken fesleğenin köklerini rahatsız etmemeye dikkat edin; gerekirse makasla toprak yüzeyinden kesin (kökleri toprakta kalsa bile yeşil kısım olmayınca zamanla çürür gider).
Önleme: Yabani otları tamamen önlemek zor ama azaltabilirsiniz. Saksı toprağınız steril poşet toprak ise genelde içinde yabani tohum pek olmaz, gelenler hep dışarıdan gelir. Balkonunuz çok rüzgar alıyorsa, çevredeki bitkilerden gelen tohumlar saksıya düşebilir. Bunu önlemek için toprak yüzeyine malçlama yapabilirsiniz: örneğin ince bir tabaka halinde çakıl taşları, ağaç kabukları veya hindistan cevizi torfu sererek yabani tohumların köklenebileceği bir yüzey bırakmamış olursunuz. Aynı zamanda malç toprağın nemini korur, çift faydalıdır. Ancak fesleğen/nane küçükse ve yeni fidelerse, önce onlar güçlensin, malçı sonra ekleyin ki hava alabilsin toprağı.
Sonuç: Yabancı otlar küçük bir sorun gibi görünse de, zamanla ana bitkinizi zayıflatabilirler. Bu yüzden düzenli olarak kontrol edip gördüklerinizi temizlemek en iyisidir. Temiz bir toprak yüzeyi, fesleğen ve nanenizin tüm kaynakları kendisinin kullanmasını sağlar, böylece daha hızlı büyür ve verimli olur. Unutmayın, yabani otlarla mücadele bahçede de, saksıda da iyi bir yetiştiricilik pratiğidir – küçük bir saksıda bile olsalar, onları ayıklamak bitkinizin lehine olacaktır.
Kullanıcının tarifine göre balkon koşulları oldukça güneşli ve yazın sıcaklığı 30°C civarına çıkabiliyor. Ayrıca siz bir kendinden sulama (fitilli sulama) düzeneği kullanmaktasınız. Bu koşullar altında fesleğen ve nane yetiştirirken en sağlıklı ve verimli sonucu almak için aşağıdaki stratejiyi uygulayabilirsiniz:
Doğru Saksı ve Toprak Seçimi: Fesleğen ve nane kökleri için yeterli derinlik ve genişlikte saksılar kullanın. Her iki bitki de köklerini yaymayı sever. Nane özellikle yatay yayılır, bu nedenle mümkünse ayrı ve geniş bir saksıda yetiştirin (zaten muhtemelen ayrı yetiştiriyorsunuzdur, çünkü nane invazivdir ve diğer bitkinin kök alanını işgal edebilir). Toprak olarak kaliteli, iyi drene olan bir saksı toprağı kullanın. Kendinden sulama sistemiyle aşırı yoğun bahçe toprağı kullanırsanız hava alamaz, kökler boğulabilir. Torf bazlı, içinde perlit veya pomza gibi hava tutucu maddeler olan bir karışım idealdir. Toprağa biraz kompost veya solucan gübresi karıştırmak da uzun vadede besin desteği sağlar. İyi bir toprak başlangıçta bitkinin hızlı köklenmesini ve sağlıklı büyümesini temin eder.
Budama ve Hasat: En verimli yetiştirmenin püf noktalarından biri, düzenli hasat (budama) yapmaktır. Fesleğenin tepe dallarını sık sık toplayın, kullanmasanız bile uç kısımlarını koparın. Bu, bitkinin yanlardan dallanmasını teşvik eder ve daha fazla yaprak üretmesini sağlar. Fesleğeni budamazsanız çiçek açmaya yönelecek, yaprak verimi ve aroması düşecektir. Üstten hasat ettikçe bitki aşağıdan yeni sürgünler çıkararak gürleşir. Nane de benzer şekilde düzenli kırpıldıkça (yaprak uçlarını veya uzun sürgünlerini keserek) daha sık yapraklanır. Özellikle nane çok invazivdir, budadıkça yatay yayılır ve yeni filizler verir. Budama aynı zamanda bitkilerin alt yapraklarına ışık ulaştırır, hava sirkülasyonunu artırır ve hastalık riskini azaltır. Stratejinizin bir parçası olarak, haftada bir kontrol edip çok uzamış dalları kesin, mutfakta değerlendirin. Bu sayede hem sürekli taze ot hasadı yaparsınız hem de bitkiler hep genç ve üretken kalır.
Besin Desteği (Gübreleme): Balkon koşullarında saksıda yetişen fesleğen ve nane, büyüme sezonu boyunca toprağındaki besinleri tüketir. Verimli bir yetiştirme için, özellikle sürekli hasat da yapıyorsanız, bitkilerinizi periyodik olarak beslemek önemlidir. Organik sıvı gübreler (deniz yosunu ekstraktı, balık gübresi, kompost çayı gibi) veya iyi bir bitki besini kullanabilirsiniz. Yaklaşık 4-6 haftada bir, yarı dozajlı bir besin vermek fesleğen ve nanenin yaprak üretimini destekler. Fazla azot vermemeye dikkat edin; fesleğende aşırı azot yaprakları çok yumuşak ve sulu yapabilir ve böcekleri çekebilir. Dengeli bir gübre (NPK oranı dengeli) idealdir. Kendinden sulama haznesine gübreli su ekleyebilirsiniz, ancak bu durumda yosunlaşma biraz hızlanabilir ve tuz birikimi olabilir, o yüzden ardından hazneyi temizleme planınız olsun. Alternatif olarak üstten sulama şeklinde gübre verip sonra hafifçe durulayabilirsiniz. Besleme stratejisinde amaç, toprağı tamamen besinsiz bırakmamak ama aşırı da yüklememektir – düzenli, düşük doz besleme en iyisidir. Bu sayede bitkileriniz mevsim boyu canlı yeşil kalacak ve aromalarını koruyacaktır.
Temizlik ve Bakım: Verimli bir yetiştirmenin bir diğer yönü de düzenli bakım yapmaktır. Yaprakları kontrolden geçirin, sararan veya hastalık belirtisi gösteren yaprakları hemen alın. Bitkinin alt kısmında hava akımı olması için dipten sıkışık yaprakları temizleyin. Saksı toprağının yüzeyini ara sıra dikkatlice çapa gibi bir çubukla çok derine inmeden kabartabilirsiniz – bu hem hava girişini sağlar hem de kökleri uyararak yeni emici kök oluşumunu teşvik eder (ancak fitil sistemde bunu yaparken fitile zarar vermemeye dikkat edin). Yabancı otları zaten temizlemek gerektiğinden bahsettik (Bölüm 5). Ayrıca nane bitkisi çok sık köklenip toprağı doldurabilir; sezon sonunda naneyi daha büyük bir saksıya almak veya köklerini bölmek gerekebilir, bunu da aklınızda bulundurun (fakat sezon ortasında değil, sonbahar gibi yaparsınız). Fesleğen ise tek yıllık olduğundan kışa girerken zaten ömrünü tamamlar, tohum alıp isterseniz seneye tekrar ekebilirsiniz.
Gözlem ve Uyarlama: Her balkon mikroiklimi farklı olabilir. Bitkilerinizi gözlemleyerek stratejinizi uyarlayın. Eğer tüm bu önerileri uyguladığınız halde fesleğen yaprakları hala çok hızlı kahverengileşiyorsa, belki daha fazla gölge lazım diyebiliriz. Ya da nane yaprakları küçük kalıyorsa, belki daha çok su veya az biraz daha gübre gerekebilir. Sürekli en iyi uygulamalar + gözlem kombinasyonuyla, bitkilerinizin dilini çözebilirsiniz. Zaten fesleğen ve nane oldukça “konuşkan” bitkilerdir: Su isterlerse yaprakları anında düşer, fazla güneş alırsa renk değiştirir, besin isterse sararır vs. Bu sinyallere göre ufak ayarlamalar yaparak en verimli sonucu alacaksınız.
Dolayısıyla, balkon ortamınız genel olarak fesleğen ve nane için uygundur. Gün boyu güneş almaları onların hızlı büyümesini sağlar, sıcaklık da tropik kökenli bu bitkileri mutlu eder. Tek dikkat etmeniz gereken, yukarıda da vurguladığımız gibi öğle vakti aşırı ısınma. Eğer balkonunuz rüzgârsız ve kapalı bir balkonsa, öğlen içerisi sera gibi 40°C’lere çıkabiliyorsa tabii ki bu problem olur – bu durumda havalandırma yapmalısınız. Ama açık havadar bir balkonda 30 derece, fesleğen ve nane için tolere edilebilir bir değer. Yine de pratik bir öneri: Bitkilerin saksılarını mümkünse beyaz/açık renk seçin veya üzerlerine beyaz bir örtü sarın, çünkü koyu renk saksılar güneş altında çok ısınır ve toprak içindeki kökleri pişirebilir. Açık renk saksılar kök bölgesini daha serin tutar.
Alternatif Bitkiler: Eğer balkonda farklı bitkiler de yetiştirmek isterseniz, sizin tarif ettiğiniz bol güneşli ve sıcak ortam aslında birçok Akdeniz bitkisi için idealdir. Fesleğen ve naneye ek olarak düşünebileceğiniz veya dönüşümlü yetiştirebileceğiniz bazı bitkiler şunlar olabilir:
Kekik (Thymus vulgaris): Kekik de tam bir güneş aşığıdır. Küçük yapraklı, toprak örtüsü formunda bir bitki olan kekik, balkonda saksıda veya bir askılı saksıda kenardan sarkıtılarak yetiştirilebilir. Sıcak ve kuru koşullara çok uyumludur. Kekiği doğrudan kendinden sulama haznesine koymak yerine, daha drenajlı bir ortam isteyebilir – fakat bol güneşli balkonunuzda haftada bir sulamayla bile yaşayabilir. Kekik de çok yıllıktır ve balkonunuzda kışın da hayatta kalabilir (ılıman kışlarda). Güneş altında aroması ve yağı artar, yemeklerde mis gibi kullanırsınız. Alternatif olarak mercanköşk (majoram) ya da oğulotu (melisa) gibi akrabalarını da düşünebilirsiniz, onlar da güneşi sever.
Oregano (Türkçe: Kekik türleri, örn. İzmir Kekiği/Mercanköşk): Oregano da diyebiliriz, yukarıda kekik dedik gerçi, ama özellikle İtalyan mutfağı için Origanum vulgare (pizza kekiği) yetiştirmek isterseniz, o da güneş ve sıcağı seven bir bitki. Balkonunuzda fesleğene çok iyi bir eşlikçi olabilir. O da çok yıllık ve çalımsı büyür.
Lavanta (Lavandula): Eğer yeriniz varsa, lavanta da bir düşüncedir. Lavanta muhteşem kokulu mor çiçekleri olan, tam güneş seven, sıcağa ve kuruluğa dayanıklı bir bitkidir. Büyükçe bir saksıda lavanta yetiştirerek balkonunuza görsel çekicilik ve güzel koku katabilirsiniz. Arılar ve kelebekler de gelir. Lavanta, düzenli sulama istemez, o yüzden kendinden sulama sistemine değil de ayrı bir iyi drenajlı saksıya almak daha iyi olur. Ama ortam olarak balkonunuz onun için ideal derecede güneşli.
Domates, Biber gibi Sebzeler: Alternatif bitki derken sadece aromatik otlarla sınırlı kalmak zorunda değilsiniz. Balkonunuz gün boyu güneş aldığı için ufak saksılarda cherry domates, biber, hatta salatalık gibi sebzeleri bile başarıyla yetiştirebilirsiniz. 30°C civarı sıcaklık domates-biberin tam sevdiği koşullardır (yeter ki düzenli sulayın). Hatta fitilli sulama sisteminizi bunlar için de kullanabilirsiniz – domates fideleri kendinden sulamayla çok iyi sonuç verebilir çünkü sürekli nem, çatlamadan büyümelerini sağlar. Biberler de aynı şekilde. Yalnız bu bitkiler daha fazla besin ve daha derin saksı ister, ama denemek isterseniz ortamınız uygun görünüyor.
Dikkat Edilmesi Gerekenler: Alternatif bitkileri seçerken, mevcut sulama düzeninizi göz önüne alın. Fesleğen ve nane sık su isteyen yumuşak otsu bitkilerken, saydığımız Akdeniz bitkileri (biberiye, kekik vs.) daha seyrek su ister. Onları aynı hazneye koymayın veya aynı sulama rutinine bağlamayın. Örneğin, bir saksıda fesleğen varken yanına kekik dikmeyin – fesleğene verdiğiniz su kekik için fazla gelebilir. En iyisi benzer ihtiyacı olan bitkileri bir araya dikmek. Fesleğen-nane-kişniş-maydanoz gibi su seven otlar bir grupta; kekik-biberiye-adaçayı gibi kuru sevenler ayrı saksılarda olmalı. Böylece hepsini kendi isteklerine göre sulayabilirsiniz.
Kaynaklar:
Fesleğen ve nanenin kökleri saksıda belirli bir derinliğe kadar iner. Fitilli sulamada amaç, toprağın alt kısmını suyla besleyerek o seviyeden itibaren yukarı doğru bir nem alanı oluşturmak ve köklerin suya erişimini sağlamaktır. Toprağın üst 1-2 cm’lik kısmının kuru olması normaldir ve bu genellikle bir sorun teşkil etmez. Hatta yüzeyin kuru kalması, mantar hastalıklarının ve istenmeyen böceklerin (örneğin nemli toprağa gelen sineklerin) azalmasına yardımcı olur. Alt sulama yönteminde bitki, üstten sulamadan ziyade kendi kökleriyle suyu çektiği için yüzeyin kuru olması bitkinin susuz kaldığı anlamına gelmez ().
İlk Diktğinizde veya Tohum Ekerken: Eğer fesleğeni/naneyi yeni ektiyseniz, toprak ilk başta tamamen kuru olabilir. Fitilin suyu yukarı çekebilmesi için başlangıçta toprağı üstten iyice sulamak gerekir. Ayrıca tohumdan yetiştiriyorsanız, tohumlar çimlenene kadar üst katmanın nemli kalması şarttır. Alt sulama yaparken bile, tohumların çimlenebilmesi için suyun toprağın üstüne kadar çıkması gerekir, yoksa yüzey kuru kalır ve tohumlar filizlenemez (). Bu nedenle tohum çimlendirme aşamasında üstten fısfısla nemlendirme veya hafif üst sulama yapmak gereklidir.
Tuz ve Mineral Birikimi: Kendinden sulama sistemlerinde sadece alttan su çekerken, sulamadaki minerallerin bir kısmı toprakta birikme eğilimi gösterebilir. Üstten sulama yapılmadığı için topraktaki tuzlar zamanla yüzeyde veya kök bölgesinde konsantre olabilir. Bu durum uzun vadede bitkinin besin alımını engelleyip yapraklarda sararma veya yanıklara yol açabilir. Bunu önlemek için ara sıra toprağı üstten bol suyla yıkamak (flush) iyi bir uygulamadır. Örneğin ayda bir kez saksıyı alıp üstten su dökerek alttan akıtmak, birikmiş fazla gübre tuzlarını temizler. (Nitekim fesleğen, tuzlu veya kalitesiz toprakta iyi gelişmez ve sararıp kuruyabilir ().) Bu işlem ayrıca topraktaki oksijenlenmeyi artırır ve kökleri canlandırır.
Zararları: İyi haber, yosun çoğunlukla görsel ve hijyenik bir sorundur, bitkiye doğrudan ciddi zarar vermez. Uzmanlar, yosunun genellikle daha çok “göze hoş görünmeyen” bir durum olduğunu, bitki için büyük bir tehlike oluşturmadığını belirtir (). Yosun, su haznesindeki besinleri ve ışığı kullanarak büyüyen basit bir organizmadır; köklere saldırmaz veya toksik maddeler üretmez. Bu yüzden fesleğeninizin ya da nanenizin kökleriyle doğrudan bir mücadeleye girmez.
Fitili ve Su Emilimini Engelleme: Eğer yosun, fitil üzerinde veya toprağın alt yüzeyinde yoğun bir tabaka oluşturursa, suyun kılcal hareketle toprağa çıkışını yavaşlatabilir. Kalın bir sümüksü yosun tabakası, suyun toprağa geçişini veya fitilin su çekişini tıkayabilir (). Bu durumda bitki yeterince su alamamaya başlar. Özellikle uzun süre temizlenmeyen sistemlerde bu risk vardır.
Işığı Kesmeye Çalışın: Yosun, büyümek için ışığa ihtiyaç duyar. Su haznesine ışık girmesini engellerseniz yosun oluşumu büyük ölçüde durur. Örneğin hazneniz şeffaf ya da yarı saydam plastikse, dış kısmını alimünyum folyo, koyu renk bir bant veya bez ile kaplayarak ışık almasını engelleyebilirsiniz. Koyu renk opak saksılar da işe yarar. African violet (Afrika menekşesi) yetiştiricileri, karanlık renkli kaplar kullanarak yosun büyümesini azalttıklarını belirtmişlerdir (). Kısacası, hazneyi karanlıkta bırakmak yosunu öldürür. Bitkinin kendisi elbette ışık almalı, burada kastedilen sadece suyun bulunduğu kısmın gölgelenmesidir.
Düzenli Temizlik ve Su Değişimi: Yosun fark ettiğinizde, ihmal etmeyin. Belirli aralıklarla hazneyi tamamen boşaltıp temiz su ile doldurmak en etkili çözümlerden biridir (). Örneğin her 2-4 haftada bir (yosun oluşum hızına bağlı olarak) su haznesini boşaltıp, içini sıcak suyla durulayın. Gerekirse bir şişe fırçası veya bez ile haznenin iç yüzeyindeki yeşil tabakayı temizleyin. Fitil üzerinde veya kenarlarda yosun birikmişse, fitili çıkarıp yıkayın; hatta mümkünse fitili yenisiyle değiştirin (). Temizlendikten sonra taze su koyarak devam edin. Bu rutin, yosunun birikerek sorun oluşturmasını engeller.
Hava Sirkülasyonunu Artırın: Saksıların etrafında hava akımı olması yosun sporlarının barınmasını zorlaştırabilir. Ayrıca serin rüzgarlar suyun fazla ısınmasını önler. Bitkiler arasında mesafe bırakarak veya arada bir vantilatör, rüzgar esintisi gibi hava hareketleri sağlayarak hem yosunu hem de mantar hastalıklarını baskılayabilirsiniz ().
Kimyasal Önlemler: Eğer sorun çok ciddiyse ve yukarıdaki yöntemler yeterli gelmiyorsa, güvenli bir alg öldürücü kullanılabilir. Ornamental bitkilerde kullanılan Physan 20 gibi ürünler düşük dozda suya eklendiğinde yosun oluşumunu uzun süre durdurabilir (). Ancak fesleğen ve nane gibi yenilebilir bitkilerde kimyasal kullanımı tavsiye edilmez; kullanacaksanız da çok dikkatli olunmalı ve bitkinin yenilecek kısımlarına temas ettirilmemelidir. Daha doğal bir alternatif olarak, 1 litre suya birkaç damla çamaşır suyu (klor) veya hidrojen peroksit (%3’lük, bir kapak kadar) ekleyip hazneyi bununla temizleyebilirsiniz. Bu da yosun sporlarını öldürür. Fakat doğrudan bitki köklerine değdirmemeye özen gösterin; temizlik sonrası duru suyla çalkalayıp öyle taze su koyun.
Aşırı Güneş ve Sıcak (Güneş Yanığı): Fesleğen, güneşi seven bir bitkidir ancak yakıcı öğle güneşine maruz kalırsa yapraklarında yanıklar oluşabilir. Özellikle cam balkonda veya tüm gün boyunca dik güneş altında kalan fesleğen yapraklarında sarımsı-kahverengi lekeler belirebilir – bu durum bir çeşit güneş yanığıdır (). Sıcaklık 30°C ve üzerine çıktığında, fesleğen çok sıcaklamaya başlar; yaprak kenarları kuruyup kahverengileşebilir veya yaprak uçları kavrulabilir. Çözüm: Bitkinizi çok yoğun güneşten koruyun. Balkonunuz gün boyu güneş alıyorsa, özellikle yazın öğle saatlerinde fesleğene kısmi gölge sağlayın (örneğin bir şemsiye, tül perde veya diğer bitkilerle gölgeleme yapabilirsiniz). Sabah ve akşam güneşi fesleğen için idealdir, ancak öğlen dik gelen ışığı filtrelemek iyi olur. Nitekim uzmanlar sıcak iklimlerde fesleğene gün ortasında hafif gölge vermenin yaprakları koruduğunu belirtir (). Eğer yapraklar zaten yanmışsa, bu kısımları budayın. Kahverengi, kurumuş yaprakları veya kısımları temizlemek bitkiye enerji tasarrufu sağlar ve yeni sağlıklı yaprakların çıkmasına fırsat verir (). Yeni çıkan yapraklar ortama daha uyumlu olacaktır. Ayrıca bitkiyi öğle sıcağında değil, sabah veya akşam sulayın ki serin kalsın; sıcak saatlerde sulamak yaprakları daha fazla strese sokabilir.
Düzensiz veya Hatalı Sulama: Fesleğen yaprakları hem susuzluktan hem de fazla sudan zarar görebilir. Susuz kalan fesleğen önce pörsür, sonra alt yapraklar sararıp kahverengimsi hale gelir ve dökülür. Aşırı sulanan fesleğende ise kökler zarar gördüğü için yapraklarda sararma ve kahverengileşen yumuşak lekeler oluşabilir (hatta yapraklar kararıp çürümeye başlayabilir). Çözüm: Sulama dengesini sağlayın. Toprağı sürekli sırılsıklam bırakmayın, ama kurumasına da izin vermeyin. En ideali toprak yüzeyi hafif kuruduğunda sulamaktır. Parmağınızı toprağa batırıp üst 2-3 cm kuruysa su verin; nemliyse bekleyin. Kendinden sulama hazneniz varsa, bitkinin suyu bitirmesine fırsat vermeden hazneyi doldurun, ancak sürekli ağzına kadar dolu tutmayın (arada haznenin boş kalıp toprağın hava almasına müsaade edin). Tutarlı sulama, fesleğenin yaprak sağlığı için kritiktir (). Eğer yaprak uçlarında kahverengi, gevrek kuruma görürseniz bu genelde susuzluk belirtisidir – suyu artırın. Yapraklarda yumuşak kahverengi/kararan bölgeler görürseniz bu kök çürümesinin işareti olabilir – bir süre sulamayı azaltın ve toprak havalansın. Bu dengeyi sağladıktan sonra bitki genelde yeni yeşil yapraklar çıkarmaya başlayacaktır.
Özetle: Fesleğen yapraklarının kahverengileşmesi bir uyarı işaretidir, ancak telafi edilebilir. Öncelikle olası tüm faktörleri gözden geçirin: sulama düzeniniz, güneş maruziyeti, zararlı belirtileri, toprak besin durumu. Genellikle sorunları düzeltince yeni yapraklar sağlıklı yeşil çıkar ve bitki toparlar. Örneğin uzmandan bir alıntı yapmak gerekirse: fesleğen yaprakları yetersiz veya aşırı sulama, aşırı sıcak/güneş, böcek saldırısı veya hastalık nedeniyle kahverengileşebilir (). Sizde muhtemelen balkondaki yüksek sıcaklık ve yoğun güneş en büyük etken olmuş olabilir. Uygun önlemleri aldıktan sonra (yanık yaprakları alıp sulamayı düzenlemek gibi), yeni filizlere odaklanın – onları sağlıklı büyütürseniz bitki eski gücüne kavuşacaktır. Fesleğen genellikle budamayı ve yeniden filizlenmeyi seven bir bitkidir, bu yüzden moralinizi bozmayın; doğru bakım ile tekrar yemyeşil hale gelebilir.
Yabancı otları temizlemek gerekir. Çünkü bu istenmeyen otlar küçük görünseler de, saksı bitkilerinize rakip olurlar. Topraktaki su ve besin maddelerini sizin ektiğiniz fesleğen/nane yerine bu otlar tüketmeye başlar. Özellikle saksı toprağı sınırlı miktarda besin içerdiğinden, yabani otlar bitkinizin büyümesini olumsuz etkiler. Fesleğeninizin cılız kalmasına, sararıp cansızlaşmasına bile yol açabilirler (). Yukarıda 4. maddede bahsedildiği gibi, topraktaki besin azlığından fesleğen yaprakları sararabiliyordu; işte yabani otlar bu besin azlığını tetikleyen faktörlerdendir.
Sulama Yöntemi ve Suyu Yönetme: Mevcut fitilli sulama düzeninizi devam ettirin, çünkü bu sıcak ve güneşli ortamda bitkilerinizin düzenli su alması kritik önemde. Kendinden sulama, fesleğen ve nane gibi neme ihtiyaç duyan bitkilerde sürekliliği sağlamaya yardımcı olur. Yine de sistemi optimize edin: Haznedeki su seviyesini çok uzun süre maksimumda tutmayın; arada bir suyun çoğunu kullanmasına izin verip sonra tekrar doldurun ki köklere taze oksijen girebilsin. Yazın en sıcak döneminde hazneyi sık kontrol edin – su biterse bitkiler hızla solacaktır. Gerekirse çok sıcak günlerde sabah ve akşam kontrol ederek su ekleyin. Sulama suyunun klorsuz ve dinlendirilmiş olmasına dikkat edin; fesleğen özellikle klora duyarlı olabilir. Arada bir (örneğin ayda bir kez) yukarıdan biraz su döküp drene olmasını sağlayarak toprağı yıkayın, böylece tuz birikimi engellenir (yukarıda bahsettiğimiz flush olayı). Özetle, sulamada hedefiniz toprağı her zaman hafif nemli tutmak, asla tamamen kuru bırakmamaktır – kendinden sulama bu tutarlılığı sağladığı için en iyi dostunuz olacak ().
Işık ve Güneş Ayarı: Balkonunuz gün boyu güneş alıyor, bu aslında fesleğen ve nanenin sevdiği bir durum – çünkü bu bitkiler günde en az 6 saat bol ışık ister. Fesleğen bol güneşte aromatik yağlarını arttırır ve lezzetli yapraklar verir; nane de güneş gördükçe gür büyür. Ancak, öğlen saatlerindeki kavurucu güneş konusunda dikkatli olmalısınız. Temmuz-Ağustos gibi aylarda, öğlen 12-15 arası güneş çok dik ve yakıcı olabilir; fesleğen yaprakları bu saatlerde zarar görebilir (yukarıda güneş yanığı konusuna değinildi). Bu yüzden, en verimli strateji bitkilerinizi sabah ve öğleden sonraki güneşi alacak, öğlenleri ise hafif gölgelenebilecekleri bir konuma yerleştirmek olacaktır. Örneğin, mümkünse öğle vaktinde gölge yapan bir duvar dibi, bir parça gölgeleme tülü veya diğer daha uzun bitkilerin yanına koyabilirsiniz. Sabah ve akşam güneşini tam alıp, en kızgın anlarda korunan fesleğen çok daha mutlu olacaktır () (). Nane aslında fesleğene kıyasla biraz daha dayanıklıdır ve kısmi gölgeyi de tolere eder; tüm gün güneşte kalması da suyu eksik olmadığı sürece sorun değil. Ama o da aşırı sıcak rüzgarda yaprak kenarlarından kurumalar gösterebilir, bu yüzden aynı gölgeleme yaklaşımı nane için de faydalı olabilir. Kısacası: Balkon ortamınızı gözlemleyin; yazın hangi saatler en yakıcı ise o aralıkta bitkilere hafif bir rahatlama sağlayın. Bunu yapabilirseniz, hem fesleğen hem nane güneşin tadını çıkartıp fotosentezle coşacak, hem de yapraklarında yanık oluşmayacaktır.
Sonuç olarak, mevcut koşullarınızda kendinden sulama sistemi ile düzenli nem sağlamak, öğlen güneşinden korumak, düzenli budama ve yeterli besin vermek en iyi yetiştirme stratejisidir. Bu kombinasyon, fesleğen ve nanenin doğal ihtiyaçlarını dengeli biçimde karşılar. Balkonunuz adeta küçük bir Akdeniz bahçesi gibi sürekli taze fesleğen ve nane üretebilir. Özellikle fitilli sulama, sıcak yaz günlerinde bitkilerin ihtiyacı kadar suyu alabilmesi için büyük bir avantaj sağlayacak – bu da bitkilerin strese girmeden büyümesi demektir (). Kısaca, önerilere uygun hareket ederseniz hem sağlıklı bitkilere hem de bol bol hasada kavuşacaksınız.
Balkon Ortamı (Güneş ve Sıcaklık): Balkonda gün boyu kesintisiz güneş alınıyor olması, birçok bitki için lüks sayılabilecek bir durumdur. Fesleğen ve nane özelinde bakarsak, her ikisi de güneşi seven bitkilerdir. Fesleğen, en iyi büyümeyi bol güneş altında gösterir; ideal olarak günde 6-8 saat güneş ister (). Nane de güneşi sever ancak yarı gölgede de yetişebilir; günde 4-6 saat direkt güneş alırsa güçlü aromalı yapraklar verir. Balkonunuzda güneş sorunu olmadığı anlaşılıyor, bu büyüme açısından olumlu. Sıcaklık konusuna gelirsek, 30°C yaz sıcaklığı İstanbul ikliminde normaldir ve fesleğen/nane bu sıcaklıklara adapte olabilir. Fesleğen tropik kökenli bir ottur, sıcakları sever – ancak “scorching hot” denilen kavurucu sıcakları ve kurutucu rüzgarları pek sevmez (). 30°C civarı sıcaklıklar fesleğeni rahatsız etmez, yeter ki toprak nemi olsun ve yaprakları uzun süre susuz kalmasın. Hatta fesleğen ısıyı sever, sıcakta hızlı büyür; sadece 35°C üzeri aşırı sıcaklar ve direkt güneş kombinasyonu yapraklarda pörsüme yapabilir, buna dikkat etmek lazım. Nane ise biraz daha serin sever diyebiliriz ama o da 30°C’ye kadar sorun yaşamaz, özellikle suyu yeterliyse.
Öğlen Güneşine Karşı Önlem: Balkonunuzda gölge yoksa ve tüm gün tam güneş vuruyorsa, bitkilerinizi öğlen biraz korumak (mesela bir şemsiye altına almak veya pencere tülünüz varsa o kapalı tutmak) faydalı olacaktır. Özellikle fesleğenin yapraklarını kontrol edin; eğer yaprak kenarlarında kızarıklık/kahverengilik, yaprak yüzeyinde matlaşma görürseniz bu güneşten kaynaklı olabilir (o zaman bir miktar gölgeleme şart demektir). Uzman tavsiyesi: Çok sıcak iklimlerde fesleğene yarım gün gölge vermek onun daha sağlıklı kalmasını sağlar (). Aynı tavsiye nane için de geçerli denebilir, çünkü nane de kavurucu öğlen güneşinde hafif yaprak ucu kuruması gösterebilir. Bir diğer nokta, sıcak günlerde yapraklara su püskürtmemeye çalışın; su damlacıkları mercek etkisiyle güneşte yaprakları yakabilir. Sulamayı saksı toprağına yapın ve sabah erken ya da akşamüstü gerçekleştirin. Bu ortam ayarlarına dikkat ederseniz, balkonunuz fesleğen ve nane yetiştirmek için gayet uygun olacaktır.
Biberiye (Rosmarinus officinalis): Biberiye tam güneşi ve sıcağı seven, kuraklığa dayanıklı bir aromatik bitkidir. Akdeniz bölgesine özgüdür ve yaz sıcağında gelişmekten hoşlanır. Balkonunuzda büyük bir saksıda biberiye yetiştirebilirsiniz; hatta çalı formunda olduğu için hoş bir görüntü de sağlar. Biberiyenin bir avantajı, çok yıllık olmasıdır – kışın don olmazsa yıllarca yaşar. Tek dikkat etmeniz gereken, biberiyeyi fesleğen/nane gibi sürekli nemli değil, biraz kuru tarafta tutmaktır (yani kendinden sulama yaparsanız, suyu çok fazla verme; toprak hafif kuruyunca su ekle). Biberiye yoğun güneşte harika büyür ve sıcak, kuru havayı sever () (). Yazın 35-40°C bile biberiyeyi bozmuyor, yeter ki kökler iyi drenajlı olsun.
Adaçayı (Salvia officinalis): Adaçayı, gri-yeşil yapraklı, hoş kokulu bir bitkidir. Güneşli ve sıcak ortamlarda mutlu olur. Hatta yapraklar fazla gölgede kalırsa aroması azalır. Adaçayı da kuraklığa dayanıklı ve çok yıllık bir bitki. Balkonda genişçe bir saksıda yetiştirilebilir. Yazın mor çiçekler de açar, arıları çeker. Adaçayı da biberiye gibi, Akdeniz kökenli olduğu için sıcak yazlara alışkındır (). Kendinden sulamada yetiştirirken yine suyu dikkatli vermeli, çok ıslak bırakmamalısınız (kök çürümesine hassas olabilir). Ama güneş yönünden balkondaki koşullar tam ona göredir.
Yukarıda saydığımız biberiye, kekik, adaçayı, oregano, lavanta gibi bitkiler özellikle tavsiye ettiğimiz alternatiflerdir çünkü Akdeniz kökenlidirler ve sıcak, güneşli, kurak balkonda çok iyi performans gösterirler (). Hepsi de mutfakta kullanılabilen, hoş kokulu bitkilerdir; yani sadece dekoratif değil, aynı zamanda işlevseller. Bu bitkiler fesleğen ve naneden farklı olarak kışın da yaşayabilir (soğuklara bir dereceye kadar dayanıklıdırlar) ve çok yıllık olduklarından her yıl yeniden ekmeniz gerekmez. Ayrıca genelde zararlılara ve hastalıklara karşı da daha dayanıklıdırlar.
Sonuç: Balkon ortamınız fesleğen ve nane için uygun olmakla kalmıyor, birçok bitki için de harika bir ortam sunuyor. Fesleğen ve naneyi yetiştirirken sadece aşırı öğlen güneşine dikkat ederek ve su desteğini aksatmayarak başarılı olacaksınız. Eğer farklı bitkiler denemek isterseniz, özellikle Akdeniz iklimine ait güneş sever bitkiler (biberiye, kekik, adaçayı, lavanta vs.) sizin koşullarınızda çok iyi gelişirler ve sıcağı severler (). Bu bitkiler, fesleğen ve naneye göre daha az su istediği için, belki ayrı bir köşede klasik sulama ile yetiştirilebilir. Balkonunuzdaki çeşitliliği artırmak isterseniz bu türlere şans verebilirsiniz. Ancak ilk göz ağrılarınız fesleğen ve nane ise, yukarıdaki bakım önerileriyle onların tadını çıkarmaya devam edin – bol hasatlar dileriz!
Kendinden sulamalı saksıların çalışma prensibi ve uygun bitkiler () ()
Alt sulamanın sağladığı kolaylıklar ve bitki köklerine etkisi () ()
Fazla nem ve fitilli sulamanın dezavantajları üzerine () ()
Yosunlaşmanın bitkilere etkisi ve önlenmesi hakkında African Violet Society tavsiyeleri () ()
Fesleğende yaprak sorunları ve nedenleri (uzman yanıtı) () ()
Yoğun güneş ve sıcaklık konusunda fesleğen için gölgeleme önerileri () ()
Nane ve diğer Akdeniz bitkilerinin güneş/sıcak toleransı ()